Yaz başının güzel akşamlarının birinde tam istediğiniz gibi pişmiş bir balıkla ziyafet mi çektiniz? Hemen haber verelim, balığın yanında biraz da plastik yediniz. Balıkların denizlere atılmış plastikleri yemeye alıştığı, insanların da pandeminin etkisiyle plastik kullanımını arttırdığı bugünlerde Avrupa Birliği ve Almanya tek kullanımlık plastik atıklardan kurtulma yönünde adımlar atıyor. Levent Özata yazdı.
Kamboçya lokantasında aynı ülkeden gelen arkadaşımla yemek yiyoruz. ‘Hiç Kamboçya yemeği yemedim.’ dememle başlıyor her şey. ‘Denemelisin!’ diyor. Çok ikiletmeden bir perşembe akşamı için sözleşiyoruz. Paris’in China Town’larından birinde az katlı AVM/iş merkezi arası bir yapının içinde, kepenkleri çoktan indirmiş tekstil dükkanlarıyla yan yana lokanta. Siparişi vermeme fırsat tanımıyor. Balık sevdiğimi bildiği için gelen bütün yemekler balık ve kabuklu ağırlıklı. Tatlar keyifli; baharatlı ama dengeli. Asya balıklarını nasıl ve nereden bulduklarını soruyorum. ‘Buzhane’ cevabı soruyu bitirmeden suratıma yapışıyor. ‘Artık taze balık bulmak çok zor.’ Balıklar, deniz kirliliğine de alışmışlar; ana besin maddelerinden biri plastik. Dolayısıyla, plastikle beslenen balıklardan kendimize ziyafet çekiyoruz.
Yemeklerden daha uzun bahsedilebilir; ancak yazının konusu onlar değil. 26 Ekim 2018’de tam da plastikle beslenmiş balıkları afiyetle yediğimiz akşamın gündüzünde, Avrupa Parlamentosu tek kullanımlık plastikleri yasaklayan yasa tasarısını onadı. Okyanuslardaki kirliliğin temel sebebi olan tek kullanımlık plastik atıklar; çatal, bıçak, pipet, kahve karıştırıcı gibi maddeler 2021 itibariyle Avrupa Birliği’ne üye ülkeler içerisinde yasaklanacak. Deniz kirliliğinin yüzde seksenini plastikler oluşturuyor. Bunların da yüzde yetmişi insanlar tarafından da tüketilen balık ve kabuklu deniz canlılarının yaşam alanlarının içinde. Avrupa Birliği’nin tek kullanımlık plastikleri yasaklayan tasarısı deniz kirliliğini önleme yönünde küresel olarak önemli bir adım; ancak yine de eksik.
Yasa alternatifi olmayan plastikleri kapsamıyor. Tek kullanımlık sandviç kutuları, meyve, sebze, tatlı ve dondurma ambalajları bu yasak dahilinde değil. Yasaklanmasa bile Avrupa Birliği ülkeleri bu ürünlerin kullanımını 2025’e kadar yüzde yirmi beş oranında düşürmeleri yönünde teşvik ediliyor. Teşvik yeterli olacak mı bunu zaman gösterecek. Ancak alternatifsiz olarak adlandırılan ambalajlar ve plastik atıkları yasaklananlardan çok daha fazla tüketiliyor ve çöpe dönüşüyor.
Alternatifi olmayana yeni bir çözüm olarak son yıllarda geri dönüştürülebilir plastiklerin üretimine başlandı. 50 santigrat derecenin üzerinde maruz kaldıkları UV ışınları yoluyla doğada çözülen bir madde bu. Peki nihai bir çözüm olabilir mi? Kağıt üzerinde şık durduğu kesin. Yasa yapıcıların notlarında, meclislerin salonlarında, antetli kağıtlarda bir çözüm olarak sunulabilir belki. Ancak okyanusta batan bu plastiklerin 50 derece üzerinde bir sıcaklığa maruz kalması zor. Bu yönüyle de geri dönüştürülebilir plastikler günümüz hassasiyetlerini yansıtan yeşil bir pazarlama hamlesinin ötesine geçmiyor.
Kamboçya restoranında geçen günün üzerinden 500 güne yakın süre geçti. Bu süre zarfında Avrupa Birliği ülkelerinde tüketilen kimi tek kullanımlık plastik ürünler alternatifleriyle değiştirildi. Artık pipetler geri dönüştürülebilir kartondan yapılıyor, plastik çatal bıçak tamamen gündemimizden düştü. Yerine ahşap olanları üretiliyor. Ne kadar geri dönüştürülebilir oldukları tartışılır ancak doğada çözünür oldukları kesin.
Tam işler iyi gidiyor derken pandemi sebebiyle plastik tek kullanımlık ürünler hayatımıza yeniden girdi. Ekim 2018’de geçen yasa bir süreliğine askıya alındı. Pek çok üretici ve karar verici mekanizma koronavirüsün yayılımını önlemenin yolunu tek kullanımlık plastiklerde buldu. Almanya Hükümeti ise kriz daha fazla derinleşmeden, pek çok plastik ürünün üretimi ve tüketimini yasaklayan tasarıyı onayladı. Yasak bugünden tam bir sene sonra 2021’in Temmuz ayında başlayacak. Yasanın içeriği kendisinin öncülü olan Avrupa Birliği tasarısıyla aynı. Layıkıyla uygulamaya geçecek mi hep beraber izleyeceğiz.
Eduardo Galeano’nun dediği gibi ambalaj kültürünün göbeğinde yaşıyoruz. Galeano ‘ambalaj’ terimini bir metafor olarak kullansa da, gerçek anlamıyla midemize soktuğumuz her ürün bir şekilde ambalajlanıp, paketlenip evimize giriyor. Süpermarket dünyası bir ambalaj cenneti. ‘Ben organik yiyorum’ veya ‘süpermarketlerde poşetler artık parayla satılacak,’ diyerek işin içinden sıyrılmak da mümkün değil. Gerçek bir çözüme ihtiyaç var ve o çözüm de ‘alternatifi olmayan plastikler’e alternatif üretmekten geçiyor.
Henüz plastik kirliliği geri dönülmez noktaya gelmedi ancak çok uzak değiliz. Günümüzde 300 milyon ton olan plastik üretiminin 2050 itibarıyla 2 milyar tona çıkması öngörülüyor. Günlük hayatımızda uzaktaki bir tehlike olarak göze çarpıyor. İşkenceyi çekenler deniz canlıları. Her ne kadar amfibi bir canlı olsa da insan kendini karada güvende hissediyor. Ancak 2050 göründüğünden daha yakın. Zamanı geldiğinde ya plastik insanların sindirim sisteminin bir parçası haline gelecek, ya da rakı balıksız kalacak.