Ne zaman ki dondurmalı gazoz icat edildi, ardından dondurma kepçesinin icadı da pek uzun sürmedi. Işıl Çokuğraş bu ay dondurma kepçelerinin tasarımsal evrim sürecini inceledi.
Buz da ateş gibi insanı etkilemiş, onu elde etmenin yollarını araştırmaya itmiş. Antik Dünya’da dağlardan buz getirmek ve onu uygun bir yerde depolamak için çok çaba sarf edilmiş. İÖ 2000’lerde Mezopotamya’da buz evleri varmış. Çin’de İÖ 1100’den itibaren yiyecekleri korumak için buz kullanılmaya başlanmış. Buzun bu özelliğinden çok etkilenen Japon İmparatoru Nintoku 4. yüzyılda 1 Haziran’ı buz günü ilan etmiş.[1]
Buzla soğutulmuş tatlar Antik Dünya saraylarının meraklarından olsa da, bugünkü dondurmanın kökeni İtalya’ya, donmuş şekerlemeler olan sorbetto’lara dayanıyor. İçecekleri dondurma merakı ile başlayan bu süreçte ilk yayın 1558’da Giambattista della Porta’nın şarap dondurma yöntemlerini aktardığı Natural Magick idi ve bu teknik Avrupa’ya hızla yayılmıştı.[2] 1686’da açılan Paris’in ünlü kafesi Il Procope, buzlu tatlıları ile ön plandaydı. Bugünkü dondurma ise ancak 18. yüzyılda ortaya çıktı. 1775’te Filippo Baldani sadece donmuş tatlı tariflerinin olduğu De’sorbetti’yi yayınladığında içinde sütlü sorbe tarifi de vardı.[3]
18. yüzyılda yaygınlaşsa da, dondurma uzun bir süre sadece üst sınıfa ait bir yiyecek oldu. Bunun en önemli nedeni şekerin çok pahalı oluşu ve hazırlanmasının saatler alması idi. Buzun donma noktasını düşürmek için kullanılan tuz ile dondurmayı tatlandırmak için içine katılan baharatlar ve yemişler de uzak ülkelerden geldiği için masraflıydı ve sadece belli bir kesim tarafından erişilebiliyordu. Üst sınıfın davetlerinde dondurma metal kalıplarla şekillendirilip sofraya getiriliyordu. Meyve, bomba ve özellikle kuşkonmaz şekilleri popüler kalıplardan olmuştu.[4] Dondurmalar içine buz konulan ve refraichissoir denilen porselen çanaklarda özel bir çatal ile yeniyordu. Viktoryen dönemin kalabalık sofra takımlarının önemli bir parçası olan bu çatallar kaşık biçimli ve üç dişli idi.
Dondurmanın herkesin erişebileceği bir ürüne dönüşmesi 1843’te Philadelphia’lı Nancy Johnson’ın buluşu olan mekanik dondurma yapma makinesi sayesinde oldu. Aynı yıl İngiltere’de Thomas Masters da benzer bir aletin patentini almıştı. Öte yandan, 19. yüzyılın ikinci yarısında ekonomik kriz nedeniyle ülkelerini terk eden İtalyanlar, özellikle İngiltere, Almanya ve Amerika’da dondurmanın bir sokak yiyeceği olarak ortaya çıkmasını sağladılar. ‘Hokey pokey’ olarak adlandırılan bu sokak satıcıları dondurmayı bir bardağa koyarak veriyor, bardak silinip bir sonraki müşteriye servis ediliyordu. 13. yüzyıldan beri Fransa’da yapılan kornetler ise tatlılarda kullanılıyordu; fakat dondurma külahı olarak ortaya çıkışı için 1904 St Louis Dünya Fuarı’nı beklemek gerekecekti.[5]
Amerika’nın 19. yüzyıl sonu tutkusu olan gazlı içeceklerin dondurma ile servis edilmeye başlanması ise yeni bir heyecan doğurmuştu. Gazoz makinelerinin çevresindeki mermer tezgâhlar Amerika’nın en önemli toplanma noktaları haline geldi. 20. yüzyılın Amerikan edebiyatında ve özellikle Hollywood filmlerinde önemli sahneler burada yer aldı. 1959 Broadway müzikali West Side Story’de Doc’un yeri en akılda kalanlardan olmalı.
Dondurmalı gazoz moda olduktan kısa bir süre sonra da dondurma kepçesi icat edildi. 1878’de William Clewell mum söndürücüye benzeyen bir kepçenin patentini aldı. Üzerindeki mekanizma sayesinde dondurmanın kepçeden ayrılması kolaydı; fakat aletin iki elle kullanılması gerekiyordu. Dondurmayı tek elle servis edebilmek ancak 1894’te Edson Clemant Baugham’ın kepçesi ile mümkün oldu.[6] Bu yıllarda ardı ardına pek çok dondurma kepçesi tasarlanmış. Bu konuda detaylı bir araştırma yapan Smith, 1878 ile 1940 yılları arasında 241 dondurma kepçesi patenti bulmuş.[7] Bu yıllarda Amerika’da dondurmanın ulusal bir yiyeceğe dönüştüğü ve dondurma aletlerinde de ciddi bir rekabet olduğu ortada. Bunda muhtemelen içki yasağı döneminde barların pek çoğunun dondurma salonlarına dönmesinin etkisi de büyük.
Bugün yaygın olarak kullanılan yuvarlak hazneli kepçeler ise 1900’lerin başında popüler oldu ve pek çok farklı tasarım ortaya çıktı. Bu nesnelerin tasarımcılarından en ünlüsü Raymond B. Gilchrist idi. Sloganı ‘ihtiyaçtan daha iyisi’ (‘better than need be’) ile dönemin en pahalı ve en çok talep gören dondurma kepçelerini tasarladı.[8] Frank Capra’nın It’s a Wonderful Life (1946) filminin en ünlü sahnesine eşlik eden alet de bu mekanik aksamlı yuvarlak kepçelerden biriydi. Nitekim gazoz tezgahının önünde Mary’nin kendisine dondurma servis eden George Bailey’nin duymayan kulağına eğilip, onu ölene kadar seveceğini söylediği sahnede George’un elinde bu kepçelerden biri vardır.
‘The Cold Dog Ice Cream Scoop’ (Soğuk Köpek Dondurma Kepçesi) ise daha sonra çikolataya batırılan silindir şeklindeki dondurma çubuklarını hazırlamak için idealdi. 1926’da Fredrick Vollans’ın icadı olan bu alet, adını Amerika’da giderek popüler olan sosisli sandviçten (hot dog) alıyordu.[9] Kanada’da Orillia’da Fisher Motor Şirketi tarafından üretilen bu ürün bugün ise önemli koleksiyon nesnelerinden. Fisher Şirketi’nin Tudhope Metal Ürünler Şirketi’ne dönüşmesinden sonra da şirket dondurma kepçeleri imal etmeyi sürdürdü. 1950’de kepçelerin ahşap saplarını hazne boyutlarına göre renklendirdi.[10]
Bir diğer çok satan dondurma kepçesi ise Sherman Kelly’nin 1934 tasarımı ile Zeroll idi. Bu kepçe tek parça oluşu ve mekanik bir aksamı olmayışı ile diğerlerinden çok farklı idi. Sapının içinde buz çözücü bir sıvı vardı ve tutan kişinin elinin ısısı ile dondurma kolaylıkla ayrılıyordu. Kelly’nin garajında kurduğu işletmeye ait bu kepçeler çok sattıysa da 2. Dünya Savaşı sırasında alüminyumun ordu için kullanılması üretimi durdurdu. Savaş sonrasında Nuroll ve Roldip ile birlikte tekrar üretime girdiler. Kelly’nin dondurma kepçesi halen MOMA’nın tasarım koleksiyonunda sergileniyor.[11]
[1] Tom Shachtman, 2000. Absolute Zero and the Conquest of Cold, Boston & New York: Houghton Mifflin Company.
[2] Jeri Quinzo, 2009. Of Sugar and Snow: A History of Ice Cream Making, Berkeley: University of California Press.
[3] Laura B. Weiss, 2011. Ice Cream: A Global History, Londra: Beakton Books.
[4] http://www.historicfood.com/ices.htm
[5] Laura B. Weiss, 2011. Ice Cream: A Global History, Londra: Beakton Books.
[6] Anne Cooper Funderburg, 2002. Sundae Best: A History of Soda Fountains, Ohio: Bowling Green State University Popular Press.
[7] Wayne Smith 1986. Ice Cream Dippers: An Illustrated History and Collector’s Guide To Early Ice Cream Dippers.
[8] Anne Cooper Funderburg, 2002. Sundae Best: A History of Soda Fountains, Ohio: Bowling Green State University Popular Press.
[9] http://orilliaheritage.com/postcard-memories/item/19-fisher-scoop
[10] http://orilliaheritage.com/postcard-memories/item/22-ice-cream-scoops
[11] https://www.zeroll.com/pages/en/aboutus.php
